"Artykuł 10
Czy słusznie dzieli się proroctwo na dotyczące
przeznaczenia, przedwiedzy i przestrogi?
W artykule dziesiątym zastanawiamy się, czy słusznie dzieli się proroctwo
na proroctwo przeznaczenia i przestrogi. Wydaje się, że nie.
[Trudności]
1. Glosa do początku Psałterza dzieli proroctwo mówiąc, że „inne jest to, które opiera
się na przedwiedzy i ze wszech miar musi się spełnić zgodnie z brzmieniem słów,
jak: „Oto Panna pocznie”; inne oparte na przestrodze jak to: „Niniwa będzie
zniszczona”, które nie spełnia się zgodnie z literalnym znaczeniem słów, lecz
zgodnie z ukrytym znaczeniem pojęć”. Trzeci więc człon, który wyróżnia
Hieronim, mianowicie proroctwo oparte na przedwiedzy, wydaje się zbędny.
2. Nie należy tego, z czego wynika proroctwo, brać za kryterium jego podziału. Lecz wszelkie proroctwo wynika z przedwiedzy Bożej, ponieważ jak mówi Glosa do Izajasza 38,1, „prorocy czytają w księdze przedwiedzy”. Zatem proroctwa opartego na przedwiedzy nie należy uważać za część podziału proroctw.
3. Skoro
przedwiedza jako założona w definicji przeznaczenia jest od niego wyższa, można
ją od niego odróżnić tylko ze względu na to, w czym przedwiedza przewyższa
przeznaczenie. Ale przedwiedza przewyższa przeznaczenie w odniesieniu do tego,
co złe, ponieważ złych rzeczy dotyczy przedwiedza, a nie przeznaczenie.
Natomiast dobrych rzeczy dotyczy zarówno przeznaczenie, jak i przedwiedza. Gdy
więc mówimy, że proroctwo oparte na przedwiedzy różni się od proroctwa opartego
na przeznaczeniu, znaczy to, że zachodzi różnica między proroctwem dotyczącym
tego, co dobre i tego, co złe. Jednakże dobro i zło na równi zależą od wolnego
wyboru. A więc nie istnieje różnica między tymi dwoma typami proroctwa, którą
wskazuje Hieronim: „proroctwo oparte na przeznaczeniu dotyczy tego, co spełnia
się bez naszego wyboru, natomiast proroctwo oparte na przedwiedzy dotyczy tego,
co jest związane z naszym wyborem.
4. Jak twierdzi
Augustyn, przeznaczenie dotyczy dóbr zbawczych. Do dóbr zbawczych zalicza
wszelako nasze zasługi, które zależą od naszej woli. Zatem z proroctwem opartym
na przeznaczeniu łączy się nasz wolny wybór, a więc rozróżnienie Hieronima jest
złe.
5. W związku z
proroctwem można rozpatrywać trzy zagadnienia, mianowicie dzięki czemu
powstaje, gdzie się znajduje, czego dotyczy. Jednak nie można proroctw dzielić
na podstawie tego, dzięki czemu powstają, ponieważ wszelkie proroctwo pochodzi
od jednej przyczyny, mianowicie od Ducha Świętego. Nie można także dzielić
proroctwa na podstawie tego, gdzie znajdują się, ponieważ podmiotem proroctwa
jest ludzki duch. Tym zaś czego dotyczy proroctwo jest tylko dobro i zło.
Proroctwo należy więc dzielić tylko na dwa człony.
6. Hieronim
twierdzi, że proroctwo: „Oto Panna pocznie”, opiera się na przeznaczeniu. Lecz
w wypełnienie tego proroctwa wmieszana jest dobra wola, mianowicie zgoda Panny.
A więc proroctwo oparte na przeznaczeniu jest związane z wolną wolą, a więc nie
różni się od proroctwa opartego na przedwiedzy.
7. Każda
zapowiedź przyszłych zdarzeń, o których nie wiadomo, czy w przyszłości będą,
jest fałszywa albo przynajmniej wątpliwa. Lecz przecież w proroctwie przestrogi
przepowiadane jest coś, co stanie się przyszłości, na przykład zniszczenie
jakiegoś miasta. Skoro więc ta wypowiedź nie jest fałszywa, ani wątpliwa,
ponieważ w Duchu Świętym, który jest autorem proroctw, nie ma ani fałszu, ani
wątpliwości, Duch Święty musi wcześniej co najmniej znać te przyszłe rzeczy. A
zatem proroctwo przestrogi nie różni się od proroctwa opartego na przedwiedzy.
8. Gdy coś jest
zapowiadane w postacie przestrogi, albo należy je rozumieć jako bezwarunkowe,
albo jako uwarunkowane. Jeśli przepowiednia jest uzależniona od jakichś
warunków, nie może być uważana za proroctwo, które polega na poznaniu
nadnaturalnym, ponieważ również rozum naturalny może poznawać rzeczy przyszłe
po spełnieniu pewnych warunków. Musi zatem być rozumiane jako bezwarunkowe.
Albo zatem proroctwo jest fałszywe, albo to, co zostało przepowiedziane, zdarzy
się, a wobec tego musi być wcześniej znane przez Boga. Nie należy zatem
proroctwa, które zawiera przestrogę, odróżniać od proroctwa opartego na
przedwiedzy.
9. Jeremiasz 18,8 przyjmuje podobną regułę w
odniesieniu do Bożych przestróg oraz obietnic, że nie zostaną spełnione, gdy
lud, przeciw któremu skierowana jest przestroga, pokutuje za popełnione zło,
podobnie jak obietnica ta wygasa, gdy naród, przeciw któremu skierowana jest
przestroga, nie dba o sprawiedliwość. Jak więc przyjmuje za część proroctwa
przestrogę, tak samo obietnicę należy uznać za jego czwartą część.
10. W Księdze Izajasza 38,1 Izajasz proroczo
zapowiedział Ezechiaszowi: „Rozporządź domem twoim, bo umrzesz”. Proroctwo to
jednak, nie opiera się na przeznaczeniu, gdyż takie proroctwo musi się spełnić
w każdym przypadku, niezależnie od naszej woli. Nie odwołuje się też ono do
przedwiedzy, gdyż Bóg nie znał takiego przyszłego zdarzenia, ponieważ w
przeciwnym razie przedwiedza zawierałaby fałsz. Nie było też przestrogą ponieważ
przepowiadało przyszłość nie stawiając warunków. Trzeba zatem przyjąć jakiś
czwarty rodzaj proroctwa.
11. Ktoś jednak twierdził, że zostało to
przepowiedziane na podstawie przyczyn niższych i że wobec tego było to
proroctwo przestrogi. – Ale przecież niższe przyczyny śmierci chorego można
poznać dzięki sztuce medycznej. Jeśli więc Izajasz przepowiedział przyszłość
tylko dzięki przyczynom niższym, to albo nie przepowiedział jej proroczo, albo
przepowiednia prorocza nie różni się od medycznej.
12. Każde proroctwo odnosi się do rzeczy, ujmując
przyczyny wyższe albo ujmując przyczyny niższe. Jeśli więc to proroctwo jest
rozumiane jako uwarunkowane, ponieważ opiera się na jakichś przyczynach,
mianowicie na przyczynach niższych, wówczas wszelkie proroctwo należy uznać za
uwarunkowane. Wobec tego wszelkie proroctwo będzie dokonywało się na tej samej
zasadzie, co proroctwo przestrogi.
13. Jak twierdzi Kasjodor, proroctwo przestrogi nie
spełnia się zgodnie z „literalnym znaczeniem słów, lecz zgodnie z ukrytym znaczeniem
pojęć”. W tym sensie słowa Jonasza, że „Niniwa będzie zburzona” wypełniły się,
jak pisze Augustyn w księdze O państwie
Bożym, mimo że „ocalały mury Niniwy, miasto zostało zniszczone w swych
złych obyczajach”. Lecz okazuje się, że również proroctwo dotyczące
przeznaczenia oraz proroctwo oparte na przedwiedzy, nie wypełniają się zgodnie
z powierzchownym znaczeniem słów, lecz zgodnie z sensem duchowym, czego dowodzi
przykład tego, co czytamy u Izajasza
54,11: „Posadowię Jerozolimę na szafirach”, a także u Daniela 2,34, że „kamień oderwał się od góry, mimo że nie dotknęła
go ludzka ręka” i skruszył posąg, jak również wiele innych podobnych
wypowiedzi. Zatem proroctwa przestrogi nie należy odróżniać od proroctwa
opartego na przedwiedzy i przeznaczeniu.
14. Jeśli komuś zostaną ukazane jakieś podobizny
rzeczy przyszłych, nazywa się go prorokiem tylko wtedy, gdy pojmuje, co one
oznaczają. Nie nazywamy więc prorokiem Faraona, który widział kłosy i woły, „bo
w widzeniu potrzebne jest zrozumienie”, jak czytamy w Księdze Daniela 10,1. Ci jednak, którzy przekazują Boże przestrogi,
rozumieją je tylko według powierzchownego rozumienia słów, nie są natomiast
oświeceni co do ich znaczenia, jak Jonasz, który myślał, że Niniwa będzie
zniszczona materialnie. Dlatego nie jej zniszczenie, ale naprawa sprawiła mu
wielki ból, jakby jego proroctwo nie zostało spełnione. Nie trzeba go więc
nazywać z tego powodu prorokiem. Nie trzeba też uważać przestrogi za rodzaj
proroctwa, wydaje się więc, że wspomniane rozróżnienie niczego nie dotyczy.
Lecz przeczy temu Glosa do słów Mateusza 1,23: „Oto
Panna pocznie”, gdzie wspomniany podział został przyjęty i wyjaśniony.
[Odpowiedź]
Jak
powiedzieliśmy wyżej, proroctwo pochodzi od Bożej przedwiedzy. Otóż należy
wiedzieć, że Bóg zna rzeczy przyszłe odmienna niż ludzie, którzy poznają je
wcześniej. W związku z poznawaniem tego, co przyszłe, należy bowiem rozważyć
dwa zagadnienia: mianowicie porządek przyczyn, które prowadzą do powstania w
przyszłości skutków i wynik, czyli wypełnienie tego porządku, gdy skutek
zaistnieje w akcie dzięki swoim przyczynom. Każda z władz stworzonych poznając
jakieś rzeczy przyszłe odnosi się tylko do porządku przyczyn. Mówimy na
przykład, że lekarz przewiduje przyszłą śmierć, o ile wie, że naturalny
porządek przyczyn prowadzi do śmierci. Podobnie astrolog zna wcześniej przyszłe
deszcze lub wiatry. Jeśli są to więc takie przyczyny, których skutkom można
przeszkodzić, nie zawsze to, co jest przewidywane, zdarza się.
Lecz Bóg poznaje
rzeczy przyszłe nie tylko, na podstawie porządku przyczyn, ale także z uwagi na
wypełnienie, czy też wykonanie porządku. Dzieje się tak dlatego, że miarą Jego
spojrzenia jest wieczność, która ogarnia wszystkie czasy w jednym,
niepodzielnym teraz. Dzięki temu Bóg jednym spojrzeniem widzi, do czego
przyporządkowane są przyczyny oraz jak porządek ten spełnia się lub na jakie
natrafia przeszkody. Dla stworzenia jest to niemożliwe, ponieważ jego
spojrzenie jest ograniczone do jakiegoś określonego czasu. Stąd poznaje te
rzeczy, które istnieją w tym czasie, natomiast rzeczy przyszłe, dopóki należą
do przyszłości, istnieją tylko w ciągu swoich przyczyn. Z tego względu, tylko w
ten sposób mogą być przez nas poznawane – aby dla tych, którzy starannie się
nad tym zastanawiają, stało się jasne, że w tym, co nazywamy wcześniejszym
poznawaniem rzeczy przyszłych, mamy raczej wiedzę o tym, co teraźniejsze, niż o
tym, co przyszłe.
Czasem więc z
Bożej przedwiedzy pochodzi proroctwo oparte na porządku przyczyn, a czasem
również dotyczące spełnienia tego porządku. Gdy więc prorokowi coś zostaje
objawione tylko na podstawie porządku przyczyn, mówimy o proroctwie przestrogi:
zostaje mu bowiem wówczas objawione tylko to, co ze względu to, co
teraźniejsze, odnosi się do tej lub innej rzeczy. Spełnienie ciągu przyczyn
następuje mianowicie dwojako: czasem tylko dzięki działaniu mocy Bożej, jak
zmartwychwstanie Łazarza, poczęcie Chrystusa i inne podobne przypadki. Ze
względu na nie zsyłane jest proroctwo przeznaczenia, ponieważ jak mówi
Damasceńczyk: „Bóg przeznaczył to, czego w nas nie ma”. Dlatego mówimy, że
przeznaczenie jest jakby przygotowane przez Boga. To natomiast ktoś
przygotowuje, czego on sam, a nie ktoś inny, jest sprawcą.
Czasem natomiast spełnienie
następuje dzięki działaniu innych przyczyn, czy to naturalnych, czy zależnych
od czyjejś woli. Rzeczy, które zostają urzeczywistnione za sprawą innych
przyczyn, nie są przedmiotem przeznaczenia, natomiast są przedmiotem
przedwiedzy. Stąd mówimy, że dotyczy ich proroctwo oparte na przedwiedzy.
Ponieważ zaś proroctwo dokonuje się ze względu na ludzi proroctwo, oparte na
przedwiedzy dotyczy tych rzeczy, które powstają w wyniku dokonywanego przez
ludzi wyboru. Dlatego Hieronim pomija inne stworzone przyczyny i przestawiając
proroctwo oparte na przedwiedzy zwraca uwagę tylko na wolną wolę.
[Wyjaśnienie trudności]
1. Podział na
trzy człony, który przyjmuje Hieronim, można, jak wynika z tego, co
powiedzieliśmy, sprowadzić do podziału na dwa człony, ponieważ jeden uwzględnia
porządek przyczyn, a drugi porządek wypełnienia. Na takim podziale oparł się
Kasjodor. Hieronim natomiast podzielił jeden z członów na dwa, dlatego też
Kasjodor przyjął podział na dwa człony, a Hieronim na trzy. Również przedwiedzę
Kasjodor ujmuje w sposób powszechny: dotyczy ona bowiem wszystkich zdarzeń czy
to spowodowanych przez moc stworzoną, czy niestworzoną. Hieronim natomiast
ujmuje przedwiedzę z pewnym ograniczeniem, o ile dotyczy tylko tego, czego nie
dotyczy przeznaczenie ściśle ujęte, czyli dotyczy rzeczy, które pochodzą od
mocy stworzonej.
2. Przedwiedza
Boża jest jakby korzeniem wszelkiego proroctwa. A ponieważ przedwiedza Boża
obejmuje poznanie ciągu przyczyn jak też jego skutku, dlatego pewne proroctwa
pochodzą od jednej, a inne od drugiej jej części. Otóż przedwiedzy Bożej jej
nazwa przysługuje w sensie ścisłym, z tego względu, że odnosi się ona do
przyszłego skutku. Ciąg przyczyn bowiem należy do teraźniejszości, stąd dotyczy
go raczej wiedza niż przedwiedza. Dlatego o proroctwie, które uwzględnia
porządek przyczyn, nie mówimy, że powstało dzięki przedwiedzy. Mówimy tak tylko
o proroctwie, które dotyczy rezultatów.
3. W ten sposób
przedwiedza zostaje ujęta jako różna od przeznaczenia z uwagi na to, w czym je
przewyższa. Przedwiedza jednak nie przewyższa przeznaczenia ujętego ściśle,
tylko ze względu na rzeczy złe, lecz także ze względu na wszystkie rzeczy
dobre, które nie powstają tylko dzięki Bożej mocy. Dlatego wniosek nie jest
uzasadniony.
4. Zasługę
zyskujemy zarówno dzięki łasce, jak i wolnej woli. Otóż od przeznaczenia zależy
ona tylko wtedy, gdy powstaje dzięki łasce, która pochodzi od Boga. Dlatego to,
co pochodzi z naszego wolnego wyboru, przypadłościowo podlega przeznaczeniu.
5. Różne typy
proroctwa wyróżnia się w ten sposób ze względu na rzeczy, których ono dotyczy,
a nie ze względu na dobro i zło, ponieważ tego rodzaju różnice do poznawanych w
proroctwie rzeczy przyszłych odnoszą się przypadłościowo. Natomiast proroctwo
dzielimy ze względu na to, czy odnosi się do porządku przyczyn, czy do
wypełnienia tego porządku, o czym już powiedzieliśmy.
6. Z poczęciem
Chrystusa łączy się zgoda Panny nie jako czynnik aktywny, lecz jako to, co
usuwa przeszkodę. Nie było bowiem właściwe, by tak wielkie dobrodziejstwo
wzięła na siebie osoba niechętna.
7. Można o czymś
mówić, że będzie w przyszłości nie tylko dlatego, że tak będzie, ale dlatego,
że z porządku przyczyn wynika, że tak będzie. Lekarz bowiem wyrokuje: ten
będzie uzdrowiony, a ten umrze i jeśli zdarzy się inaczej, wówczas to, co
powiedział, nie jest fałszem, bowiem zdarzenia te były przewidywane jako
przyszłe ze względu na porządek przyczyn, któremu jednak może coś przeszkodzić
i wtedy to, co wpierw było przewidywane jako przyszłe, w przyszłości nie zdarzy
się. Dlatego Filozof w II księdze O
powstawaniu i ginięciu powiada, że
„coś co ma powstać w przyszłości, nie powstaje”. Z tego względu ogłaszana przez
proroka przestroga nie jest ani fałszywa, ani wątpliwa, choćby nie nastąpiło
to, co przepowiedział.
8. Jeśli
proroctwo przestrogi odnosi się do układu przyczyn, którego dotyczy
bezpośrednio, wówczas jest niezależne od jakichkolwiek uwarunkowań. Jest bowiem
bezwzględnie prawdziwe, że w ciągu przyczyn jest określone, iż tak właśnie się
stanie. Jeśli natomiast odnosi się do zdarzenia, które ujmuje pośrednio,
wówczas jest niezależne od jakichkolwiek uwarunkowań. Jest bowiem bezwzględnie
prawdziwe, że w ciągu przyczyn jest określone, iż tak właśnie się stanie. Jeśli
natomiast odnosi się do zdarzenia, które ujmuje pośrednio, wówczas należy
uważać je za zależne od przyczyny. Jest ono jednak nadnaturalne, ponieważ
poprzez naturalne poznanie nie można znać proroctwa nawet gdy istnieje jego
przyczyna na przykład nie można wiedzieć, ze za zaistniałą niesprawiedliwość
należy się taka bądź taka określona kara zgodnie z boską sprawiedliwością.
9. Przez
proroctwo przestrogi rozumie się także proroctwo obietnicy, ponieważ mają taki
sam powód. Proroctwo przestrogi jest jednak wypowiedziane częściej, ponieważ
przestroga jest częściej odwoływana niż obietnica, gdyż Bóg jest bardziej
skłonny do litowania się niż do karania.
10. Proroctwo to
było przestrogą i chociaż warunek nie został wprost postawiony, to jednak
objawienie to należy rozumieć jako zawierające ukryty warunek, to jednak
objawienie to należy rozumieć jako zawierające ukryty warunek, mianowicie
pozostawienie takiego porządku rzeczy.
11. Przyczynami
niższymi nie są tylko przyczyny naturalne, które mogą wcześniej poznawać
lekarze, ale także przyczyny wynikające
z zasług, które można poznawać tylko dzięki Bożemu objawieniu. Także
naturalne przyczyny wyzdrowienia lub śmierci dzięki Bożemu objawieniu można
poznać wiele doskonalej niż dzięki ludzkim uzdolnieniom.
12. Przyczynom
wyższym, czyli racjom rzeczy, które znajdują się w Bożej przedwiedzy, w
przeciwieństwie do przyczyn niższych, nie brakuje niczego do urzeczywistnienia
swoich skutków. Dlatego los rzeczy jest w przyczynach wyższych poznawany
bezwarunkowo, a w przyczynach niższych pod pewnymi warunkami.
13. Chociaż
proroctwo przeznaczenia i proroctwo oparte
na przedwiedzy przedstawiają prawdę, która ma się spełnić poprzez pewne
podobizny, jednakże podobizn tych nie dotyczy sens literalny. Sens literalny
dotyczy tego, co jest oznaczane przez podobizny, jak dzieje się w przypadku
wszystkich metafor. Stąd proroctwa tego rodzaju nie zawierają żadnej prawdy ze
względu na podobizny, lecz tylko ze względu na to, co podobizny oznaczają.
Natomiast w
proroctwie przestrogi literalny sens słów proroka dotyczy podobizny wydarzeń,
ponieważ podobizny te są przedstawiane nie tylko jako podobizny, lecz także
jako pewne rzeczy. Stąd to, co wydarza się, oznaczone przez tego rodzaju
podobizny, nie należy do sensu literalnego, lecz do sensu mistycznego. A
również w sensie literalnym można wskazać pewną prawdę dzięki temu, co jest
określone w ciągu przyczyn, o czym już powiedzieliśmy.
14. We śnie
Faraona kłosy i woły nie zostały ukazane jako rzeczy, lecz tylko jako podobizny
i dlatego Faraon, który widział tylko te podobizny, niczego nie zrozumiał i z
tego względu nie był prorokiem. Lecz Jonasz, któremu powiedziano – „Niniwa
będzie zburzona” – miał zrozumienie rzeczy, mianowicie związku zasługi i
zniszczenia, nawet jeśli drugiej z tych rzeczy, mianowicie zawiązku zasługi i
zniszczenia nie znał wcześniej. Nie był więc prorokiem ze względu na to, czego
nie pojmował. Znał jednak proroctwo, które głosił, i był prorokiem przestrogi,
nie ze względu na przedwiedzę, ale ze względu na przestrogę. Stąd na końcu Księgi Jonasza czytamy: „dlatego
postanowiłem uciec do Tarszisz, bo wiem, że Ty jesteś Bóg łagodny i miłosierny”.”
Źródło:
„Święty Tomasz z Akwinu. Kwestie dyskutowane o prawdzie” str. 574-580. Tom 1.
Wyd. Antyk. Kęty 1998.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz